Ang Bakas ng Katutubong Kultura sa Filipinong Panitikan Sinulat ni Brandon Reilly
 
           Ang Pilipinas ay isang likhang dayuhan, isang produkto ng kolonisasyon na Espanyol sa ikalabing-anim na dantaon.  Ibinigay ng mga Espanyol ang kanilang titik Romano sa mga Pilipino kapalit ng Baybayin, bagong uri ng pagkain, at relihiyon na Katolosismo.  Dapat bigyan ng diin ang mga “indio” sa  prosesong ito.  Hindi totoong  tinanggap nila nang walang-tutol ang kultura na Espanyol.  Pinayagan nila ang pamamalagi ng kultura.  Sa kabilang dako ibinigay naman ang mga Amerikano ang sistema ng gobyerno.  Importante rin bigyang-diin ng papel ang mga Filipino.  Kaya posible na akalain na ang bansa ay produkto ng impluwensiya ng mga kolonisador.  Kahit na merong bakas ng ibang kultura sa buhay-buhay Pilipino, meron ding bakas ng katutubong kultura.  Ang paghahalo ng ibang kultura sa katutubong kultura ay isang napaka-Pilipinong ugali.  
            Ang panintikang Filipino ay kinapapalooban ng pagbabago ng kulutra, dayuhan at katutubo.  Hangad nitong sanaysay na talakayin ang katutubong katangian sa kapuluan.  Gagawin ko ang isang pagbasa ng ilang mga pinakamahalagang akda ng Pilipinong panitkan. Bago hanapin ang mga bakas ng katatubong kultura bago ng kolonisasion ng Espanya, tatalakayin ko ang ilang aspekto ng katutubong panitikan.
             Ibang-iba ang sistema ng pagsulat ng mga Espanyol sa sistema ng mga Pilipino bago dumating si Magallanes.  Ang mga sistema ng pagsulat sa Katluran ay batay sa alpabeto.  Ginamit ng mga tao sa Sulu at Mindanao ang isang alpabetong batay sa wikang Arabe sa ikalabing-anim na dantaon.  Sa Luzon at Visayas, ginamit ng mga tao ang baybayin.  Para itong isang abakada, pero walang titik na indibidwal.  Dito ay baybayin.  Ngayon ay ginagamit pa rin ito ng ilang mga artista, historyador, grupong etniko sa Pilipinas, at iba pa.  
             Iba’t-iba ang gamit ng panulat.  Sumulat ang mga Espanyol para sa maraming pangangailangan:  para gawin ang isang libro, para talakayin ang mga batas, para magtala ng kalakalan, at iba pa.  Ginamit din ng mga Austronesyano, at samakatuwid ng mga tao sa Pilipinas sa panahong iyon, ang pagsulat para itala rin ang kalakalan—ang Laguna Copperplate ay isang halimbawa.  Waring hindi nila nagsinulat ng mga libro o nagtalakay ng mga batas.  Sumulat ang mga tao sa Sulu at Mindano para itala ang linyang pinagmulan ng kanunu-nunuan.  Tarsila ang tawag sa uring ito ng panulat.  Waring sumulat lamang sila sa dahon at hindi sa papel, para tulungang mamemorya ang mga awit.  Ginawa nila ito sa Luzon at Visayas.  
            Iba’t-iba rin ang anyo ng panitikan na Espanyol.  Merong napakalaking kaibahan ng karamihan ng panulat na Kanluranin sa panulat na Austronesyano.  Ang tuluyan ay pinakamakapangyarihang anyo para sa mga Europeo, subali’t para sa lahat ng mga Austronesyano ang tula ang pinakamakapangyarihang anyo.  Ang Don Quijote (c. 1600) ay isang halimbawa ng unang uri at Florante at Laura (1838) ay halimbawa naman ng ikalawa.  
            Itinala ko itong ilang halimbawa ng mga kaibahan ng dalawang uri ng panitikan para ipaliwanag ang kanilang katangian bago naghalo. Walang duda, merong bakas ng katutubong kultura sa kontemporanyong panitik.  Halimbawa, merong relasyon ang tao sa kalikasan sa tulang Kon (1936) na sinulat ni Gardeopatra Quijano.  Importante rin na mapansin ang wika ng akda (Cebuano) at anyo (tula)—dalawang katangian ng panitkan bago ng panahon ng pananakop ng mga Espanyol.  Mahirap ng kilalanin ang katutubong ugali o katangian.
            Si John Leddy Phelan ang unang awtor na nakapansin ng katunayan ng pagpapaniwala sa Kotolosismo sa mga tao sa Pilipinas sa kanyang aklat na The Hispanization of the Philippines: Spanish Aims and Filipino Responses, 1565-1700 (1959).  Nadiskubre niya ang kahalagahan ng papel ng mga katutubo.  Ang mga kasunod na historyador ay nagpaliwanag nang mabuti ng kanyang tesis.  Salamat sa kanya, mas malinaw ngayon ang bakas ng katutubong kultura sa Katolikong relihiyon.  
            Ang Katolosismo sa Pilipinas ay ibang-iba kaysa sa Katolosismo sa ibang mga bansa.  Tumubo ang isang singkretikong anyo ng relihiyon na tinatawag na “Folk Catholicism.”  Ngayon, makikita ang halimbawa nito sa pista, sa loob at sa labas ng mga simbahan, at sa relihiyosong buhay-buhay ng mga Pilipino.  Meron ding ebidensiya ng Folk Catholicism sa panitikan.  Ang “Itinatwa ni Pedro si Hesus” ay isang kabanata ng Katolikong akda na napakabantog, Casaysayan nang Pasiong Mahal ni Jesucristong Panginoon Natin na Sucat Ipag-alab nang Puso nang Sinomang Babasa (1703?).  Kahit na ang aklat ay tungkol sa isang dayuhang relihiyon, napakaloob ito ng katutubong kultura.  Sa isang saknong, halimbawa, ipinahayag ang pagtitiwala sa wika ng kamag-anak.  
                                              Huwag kang sumalawahan
                                     niring aking kalayawan,
                                     dati mo nang namamasdan
                                     ang tiis ko’t kaawaan,
                                              hanggang kita’y nagsambahay

Philippine Literature: A History & Anthology, Lumbera & Lumbera; 1997. PG 48-49, "Literature Under Spanish Colonioalism"

 

Merong discourse sa katawan sa Pilipinas bago dumating si Magallanes.  Hindi naparam ito pagkatapos ng pagsakop.  Patuloy na nabubuhay ito, halimbawa, sa Pasyon.
                                                   Ay aba, huwag kang malis,
                                                   ako’y iyong ikahapis
                                          natatali kang masakit
                                          sa puso ko’t aking dibdib,
                                          na di ko ibig mapaknit.
                                                   …
                                                   Lumuluha araw-gabi
                                                   sa mata’y nalalabi
                                                   inibig niya’t kinakasi
                                                   maayop, maruwahagi
                                                   katawan niyang sarili

Philippine Literature: A History & Anthology, Lumbera & Lumbera; 1997. PG 48-49, "Literature Under Spanish Colonioalism" 

 

Kaya itong mga ugali ay nasa puso ng relihiyon ng karamihan ng mga Pilipino.  Ito ay tinawag ni Phelan na “Filipinization” ng Katolisismo.  
            Samantalang halos lahat ng Asya ay sinakop ng mga kolonisador, lumaban ang ilang mga Pilipino para sa kalayaan sa wakas ng ikalabinsiyam na dantaon.  Si Jose Rizal (1861-1896) ang pinakamarunong na pigura nitong henerasyon.  Pamoso siya para sa kanyang dalawang aklat na anti-kolonyal: Noli me tángere (1887) at El Filibusterismo (1891).  Ang dalawang libro ay paghahalo ng mga genre na satirikal at romantiko-realista at ang wikang ginamit sa pagsulat ng dalawang nobela ay Espanyol, pero meron ding Tagalog, Pranses, Italyano, at Latin sa mga akda.  Ang mga bungang-isip ng Kanluraning nasyonalismo ay nakaimpluwensiyan kay Rizal.  Hindi kong ibig sabihin na “Europeanisado” lang siya; kundi masalimuot ang pagkakosmopolitanoan niya.  Si Cristostomo Ibarra, isang pangunahing tauhan ng Noli, ay isang mabuting halimbawa ng Kanluraning nasyonalismo ni Rizal.  Ipinapaliwanag ni Ibarra:

Francamente, de sorprendiente en esos pueblos, quitando el orgullo nacional de cada uno… Antes de visitar un país, procuraba estudiar su historia, su Éxodo, si puedo decirlo, y después todo lo hallaba natural; he visto siempre que la prosperidad o miseria de los pueblos están en razon directa de sus libertades ó preocupaciones, y por consequente de los sacrificios ó egoismo de sus antepasados.

 
Hindi siya rebolusyonaryo, o hindi pa.  Dahil ang kanyang (si Ibarra, at siguro si Rizal, pero mapagdududahan ito) pinakamahalagang layunin ay itayo ang isang eskuwela.  Sinusubukan niyang mapabuti ang lipunang Pilipino; hindi gawin ang lubusang pagbabago.  
            Ang iba pang mga halimbawa nitong uri ng nasyonalismo ay sa huling akda ni Rizal, ang tulang “Último Adiós” (1896):
                                              Adios, Patria adorada, region del sol querida
                                              Perla del Mar de Oriente, nuestro perdido Edén!
                                              A darte voy alegre la triste mustia vida,
                                              Y fuera más brillante, más fresca, más florida,
                                              También por ti la diera, la diera por tu bien
                                              …
                                              Otros te dan sus vidas sin dudas, sin pensar
                                              El sitio nada importa, ciprés, laurel or lirio,
                                              Cadalso o campo abierto, combate o cruel martirio
                                              Lo mismo es si lo piden la Patria y el hogar

Lumbera & Lumbera, PG 76 

 

Importante na mabatid ang pagsasaoras ni Rizal at ng mga kapwa-propagandista.  Lumikha ang mga propagandista ng unang kilusan na nasyonalista sa buong Asya.  Kahit na ginahis ng Estados Unidos ang Unang Republika, dapat nating lahat pahalagahan ang mga sakripisyo ni Rizal at ng mga propagandista.  Namatay siya para sa kanyang mga paniniwala.  Rebolusyonaryo ang kanilang laban para sa Rebolusyon.
            Pagkatapos ni Rizal, ang ikalawang pinakamahalagang pigura ng Pilipinong nasyonalismo ay si Andres Bonifacio (1863-1897).  Katulad ni Rizal, ginawa niya ang mga akda tungkol sa nasyonalismo.  Pero merong malaking kaibahan ang mga panulat ni Bonifacio kay Rizal.  Menos ang impluwensiya kay Bonifacio ng Kanluraning bungang-isip na uri ng nasyonalismo.  Merong katutubong katangian na Tagalog sa mga akda na nasyonalista ni Bonifacio.  Ang konsepto ng “katuwiran” ay isang halimbawa.
Ano ang nararapat nating gawin?  Ang araw ng katuwiran sa Silanganan, ay malinaw na itinuturo sa ating mga matang malaong nabulagan, ang landas na dapat nating tunguhin, ang liwanag niya’y tanaw sa ating mga mata, ang kukong nag-akma ng kamatayang alay sa atin ng mga ganid na asal.  Itinuturo ng katuwiran, na wala tayong iba pang maaantay kundi lalo’t lalong kaalipinan.

Ang Dapat Mabatid ng Mga Tagalog, Lumbera & Lumbera, PG 80 

 

Importante na mapansin na sinubukan ni Bonifacio lumikha ng isang konsepto ng “Silanganang” nasyonalismo.  Ginawa niya ang isang pagtatangi ng Pilipinas sa Kanluraning daigdig na intelektuwal.  
            Napakalinaw ng kaibahan ng nasyonalismo ni Bonifacio kay Rizal sa pagpapaliwanag ng pangangailangan ng “ginhawa.”
Itinuturo ng katuwiran, na huwag nating sayangin ang panahon sa pag-asa sa ipinangakong kaginhawahan na hindi darating at hindi mangyayari…  Kaya, O mga kababayan, ating idilat ang bulag na kaisipan at kusang igugol sa kagalingan ang ating lakas sa tunay at lubos na pag-asa na magtagumpay sa nilalayong kaginhawahan ng bayang tinubuan.  

Lumbera & Lumbera,  PG 80

Mas malaki ang layunin ni Bonifacio kay Rizal.  Hindi niya sinubukang itatag ang isang eskuwela; hindi niya hinanap ang kalayaan sa loob ng pampulitkang sistema.  Sinubukan niyang baguhin nang lubusan ang lipunan.  
            Isang huling halimbawa ng kaibahan ng pag-iisip ni Bonifacio kay Rizal ay tungkol sa kanilang mga paggamit ng kawikaan ukol sa sakit.  Una, wika ni Rizal:
Regístrase en la historia de los padecimientos humanos un cáncer de un carácter tan maligno que al menor contacto le irrita y despierta en él agudísimos dolores.  Pues bien; cuantas veces en medio de las civilizaciones modernos, ya para compararte con otros países, tantas se me presentó tu querida imágen con un cáncer social parecido
Deseando tu salud que es la nuestra, y buscando el major tratamiento, haré contigo lo que con sus enfermos los antiguos: exponíalos en las gradas del templo, para que cada persona que viniese de invocar á la Divinidad les propusiese un remedio.
Y á este fin, trataré de reproducir fielmente tu estado sin contemplaciones; levantaré el velo, que cubrío tus llagas, sacrificiando á la verdad todo, hasta el mismo amor propio, pues, como hijo tuyo, adolezco también de tus defectos y flaqueras.  
 
At wika naman ni Bonifacio:
 
    Sa kapuwa Ina’y wala kang kaparis…
    ang layaw ng ng anak: dalita’t pasakit;
    pag nagpatirapang sa iyo’y humibik,
    lunas na gamot mo ay kasakit-sakit

Katapusang Hibik ng Pilipinas, Lumbera & Lumbera, PG 81.

Walang dudang isinulat ni Rizal ang ukol sa sakit katulad ng pagsusuri ng isang doktor.  Sa katotohanan, doktor siya.  Nag-aral siya para maging optalmologo sa Europa, at natuto siyang mag-isip at sumulat sa wika ng panggagamot.  Sinulat niya ang tungkol sa “padecimientos humanos”—itinuturo nito ang pagkakaroon ng kaalaman na unibersal (at siyentipiko) at ng “civilizaciones modernos”—ibang Kanluraning konsepto.  
           Ibang-iba ang konsepto ng “sakit” para kay Bonifacio.  Walang bakas ng kaalaman na panggagamot para sa kanya.  Taal ang kanyang mga diwa  ng sakit, galing sa kapuluan at hindi sa Europa.  Ibang-iba rin ang papel ng kamag-anak.  Ang dalawa ay anak, pero hindi dahil sa magkatulad ang magulang.  Si Rizal ay halimbawa ng paggiging “hijo” ng isang nasyon, pareho ng paggiging “hijo” ng Kubanong nasyon ni José Martí (1853-1895).  Dito, ang kahulugan ng “hijo” ay buhat sa isang diskurso na moderno at Kanluranin ng nasyonalismo.  Si Bonifacio ay anak ng Inangbayan, ang taal na pigura na babae ng Pilipinong nasyonalismo. Samantala hindi "hijo" si Bonifacio; walang ganoong konsepto ng nasyonalismo.  Nag-iisip si Rizal ng Europa, samantalang si Bonifacio ay nag-iisip lamang ng kapuluan.  
    Mahirap ipaliwanag ang pagkabuo ng Pilipinas.  Ang bansa ay paghahalo ng mga kultura, ng mga wika, at ng mga tao.  Ito ay hindi nagsimula sa ikalabing-anim na dantaon nang dumating ang mga Espanyol.  Mayroon ding paghahalo sa kapuluan noong unang panahon.  Mayroon, halimbawa, ng maraming taal na relihiyon—anitismo, ang hinduismo, at, noong panahong iyon, isang bagong relihiyon—ang Islam.  Waring palaging mayroong pagbabago sa kapuluan—noong panahon ng Srivijaya (c. 700s-1300s), noong panahon ng Madjapahit (1293-1500s), nang dumating ang unang mga Muslim, nang dumating si Magallanes, nang sinakop ng mga Ingles, nang sinakop ng mga Amerikano, nang sinakop ng mga Hapones, at nang sinakop ng “Imperial Manila” pagkatapos ng 1946.  Noong mga sandaling iyon, merong maraming pagkilos ng mga tao, dayuhan at Pilipino.  Itong mga pagbabago ay malinaw na mababakas sa panitikang Pilipino, kahapon, ngayon, at bukas. #  
 
 
 
 
 
 
 

Home Page